Fałszywe wiadomości, czyli fake news pojawiają się najczęściej w Internecie, ale także w innych mediach. Warto wiedzieć, jak je zweryfikować.
Czym jest fake news? Tą anglojęzyczną nazwą określa się nieprawdziwe informacje, częściowo lub całkowicie niezgodne z prawdą. Ich zadaniem jest wprowadzenie odbiorców w błąd w celu osiągnięcia korzyści finansowych, politycznych lub prestiżowych. Trudno je zweryfikować, bo najczęściej mają bardzo realistyczny wydźwięk. Istnieją różne rodzaje fake newsów, w zależności od motywacji osób, które je tworzą. Mogą dotyczyć kwestii społecznych, politycznych, medycznych, etycznych etc. Mogą też przybierać różne formy. W przypadku tzw. deepfakes – fałszywych filmów video, do ich wykreowania wykorzystywana bywa sztuczna inteligencja. Obrazy są łączone w celu stworzenia materiału przedstawiającego wydarzenia lub działania, które w rzeczywistości nigdy nie miały miejsca. Czasem fake news bywa po prostu satyrą lub parodią. Takie historie nie próbują wprowadzać odbiorców w błąd, bo są zwykłym żartem. Można znaleźć je na wielu satyrycznych stronach, np. The Onion, The Daily Mash, a w Polsce – w ASZdzienniku.
Farmy trolli?
Fake newsy rozprzestrzeniają się szybko, ponieważ przyciągają uwagę, mają sensacyjny wydźwięk i odwołują się do naszych emocji. W social mediach w ich rozpowszechnianiu pomagają boty. Mogą one tworzyć fałszywe konta, które następnie zdobywają swoich zwolenników. Proces ten wspomagają też trolle, czyli użytkownicy Internetu, często opłacani przez różnego rodzaju ugrupowana polityczne lub inne państwa. Grupy trolli, realizujące proces dezinformacji, są często nazywane „farmami trolli”. W trudnych chwilach, w czasie historycznych i politycznych wydarzeń liczba fake newsów się zwiększa. Mieliśmy tego przykład podczas pandemii Covid-19, gdzie jedną z rozpowszechnianych fałszywych informacji było twierdzenie, że technologia 5G ma związek z rozprzestrzenianiem się wirusa – rzekomo dlatego, że 5G niszczy układ odpornościowy.
Sytuacja w Ukrainie pożywką dla dezinformacji
Z kolei inne dotyczyły szkodliwości szczepień. Fake newsy i manipulacje nasiliły się w ostatnich tygodniach w związku z atakiem Rosji na Ukrainę. Są one elementem rosyjskiej wojny dezinformacyjnej w cyberprzestrzeni. Ich treść zmienia się w zależności od sytuacji. Najpierw starano się wzbudzić chaos i negatywne emocje w społeczeństwie, rozpowszechniając pogłoski, że zabraknie benzyny, żywności a polska gospodarka się załamie. Potem zaczęto straszyć uchodźcami – że zajmą miejsca w pracy, że będą się starać o 500+ i społeczeństwo zubożeje. Pamiętajmy, że agresorom chodzi o jak najszersze rozprzestrzenianie fake newsów, nie ułatwiajmy im tego, sprawdzając wiadomości, zanim je gdziekolwiek udostępnimy. Można to zrobić np. na profilu NASK „Włącz Weryfikację” uruchomionym na Facebooku i Twitterze (@WeryfikacjaNASK) w celu walki z dezinformacją w sieci.
Rady dla Pokolenia Flexi, jak rozpoznać fałszywe wiadomości
Kiedy informacja gra na naszych emocjach, zawiera kontrowersyjne lub drastyczne zdjęcia czy filmy, czy też prezentuje jednostronne poglądy, powinna wzbudzić niepokój. Może to być fake news. Jak się upewnić czy mamy do czynienia z informacją prawdziwą czy fałszywą? Rozpoznanie fake newsów nie jest łatwe. Istnieje jednak szereg wskazówek, które pomogą odsiać ziarna od plew i będą przydatne nie tylko dla Pokolenia Flexi. Co zatem należy zrobić?
- Oceń szatę graficzną. Strony z fałszywymi wiadomościami często wyglądają amatorsko i prezentują niską jakość, i używają zmienionych lub skradzionych zdjęć.
- Identyfikuj źródła informacji. Artykuły typu fake news często powołują się na anonimowe źródła, niewiarygodne źródła lub w ogóle nie podają informacji, skąd pochodzą.
- Sprawdź domenę. Adres URL strony z fake news często różni się od witryny, pod którą się podszywa nieznacznym dodatkiem, który łatwo przeoczyć, choćby myślnikiem lub końcówką. Na przykład prawdziwą stronę CBC New znajdziemy pod adresem http://www.cbc.ca/news. A adres strony fejkowej różnił się tylko kilkoma znakami.
- Sprawdź sekcję „O nas”. Godne zaufania serwisy informacyjne zamieszczają w sekcji „O nas” szczegółowe informacje ogólne oraz dane kontaktowe. Brak takiej podstrony, może sugerować, że to strona fałszywa.
- Zidentyfikuj autora. Fałszywe wiadomości często nie zawierają nazwisk autorów. Jeśli są one zamieszczone, należy poszukać nazwiska autora w Internecie, aby sprawdzić czy w ogóle istnieje, czy ma dobrą reputację i o czym pisuje. Jeśli artykuł powołuje się na eksperta lub jest pisany przez domniemanego eksperta, pomogą go zweryfikować wyspecjalizowane wyszukiwarki tekstów naukowych (Academia.edu, ResearchGate, SSRN, Google Scholar).
- Znajdź inne artykuły. Poszukaj w Internecie innych artykułów na ten sam temat. Jeśli nie możesz znaleźć żadnego, istnieje prawdopodobieństwo, że informacja jest fałszywa. Przy weryfikowaniu informacji szczególnie przydatne mogą okazać internetowe agregatory treści, czyli czytniki RSS (Rich Site Summary): RSS Reader, News Reader, News Aggregator. Służą one do zasysania treści z wybranych portali informacyjnych, blogów oraz kont na Twitterze.
- Sprawdź datę i czas publikacji. Nie zawsze łatwo jest zweryfikować pierwotną datę powstania newsa. Spróbuj poszukać innych publikacji o danym zdarzeniu i sprawdzić datę najwcześniejszej z nich Jeśli post był udostępniany, sprawdź, kto zamieścił tę historię jako pierwszy.
- Sprawdź, czy to żart. Czasami nie jest jasne, czy publikowany news jest żartem lub parodią. Sprawdź, czy dana strona jest znana z satyry lub tworzenia zabawnych historii.
- Przeczytaj cały tekst. Nagłówki mogą brzmieć prowokacyjnie, aby skłonić do kliknięcia, ale nie muszą mieć wiele wspólnego z treścią materiału. Zapoznaj się z całym tekstem.
- Sprawdź komentarze. Nawet jeśli artykuł lub film jest prawdziwy, komentarze pod nim mogą być spreparowane. Często linki lub komentarze są automatycznie generowane przez boty (automaty) lub osoby wynajęte do zamieszczania mylących, lub wprowadzających w błąd informacji (trolle).
- Sprawdź, czy zdjęcia są autentyczne. Fotografie mogły zostać zmontowane lub zmanipulowane. Jeśli obrazek użyty w artykule informacyjnym wydaje ci się podejrzany, spróbuj użyć wyszukiwarki TinEye lub Google Reverse Image Search, aby sprawdzić, czy zdjęcie było już wcześniej używane w innym miejscu. Można też skorzystać z opcji „szukaj grafiki za pomocą narzędzia Google Lens”.
- Sprawdź łącza. Większość linków w artykułach informacyjnych działa, a linki te prowadzą czytelnika do innych, legalnych źródeł. Jeśli nie działają, jest to podejrzane.
- Sprawdź film. Wystarczy wejść na prowadzoną przez Amnesty International stronę YouTube DataViewer, wkleić link do filmu, a potem użyć opcji „reverse image research”. W wynikach zobaczymy, gdzie film był udostępniany i w jakim kontekście.
- Zainstaluj rozszerzenie przeglądarki. Będzie ona ostrzegać, gdy odwiedzasz stronę z fałszywymi wiadomościami, np. Fake News Alert dla Chrome.
- Korzystaj z serwisów zajmujących się weryfikacją fake news. W Polsce jest to: Konkret24 (https://konkret24.tvn24.pl/); Demagog (https://demagog.org.pl/); Odfejkuj Info (https://odfejkuj.info/); Fake news.pl (https://fakenews.pl/). Zagraniczne znane serwisy to: Hoaxmap.org; Snopes (https://www.snopes.com/); HOAXY (https://hoaxy.iuni.iu.edu/); News Guard (https://www.newsguardtech.com).
Fake news to groźna broń
Fake newsy są tworzone po to, by zmienić przekonania, postawy i sposób postrzegania świata i ludzi, a w konsekwencji zmienić ich zachowanie. Działanie dezinformacyjnych newsów jest naprawdę groźne, bo:
- powodują dezorientację i niezrozumienie ważnych kwestii społecznych i politycznych,
- mogą mieć na celu wzniecenie i nasilenie konfliktu społecznego. Polaryzacja społeczeństwa może wpływać na wyniki wyborów, a nawet prowadzić do rozwiązań siłowych,
- fałszywe i wprowadzające w błąd historie dotyczące terapii medycznych lub poważnych chorób, takich jak nowotwory czy Covid-19, mogą sprawiać, że zaczniemy podejmować niewłaściwe i niebezpieczne decyzje dotyczące naszego zdrowia.
Nie lekceważmy fałszywych informacji i nigdy nie rozprzestrzeniajmy ich bez sprawdzenia. Pokolenie Flexi może być adresatem fake newsów, podobnie jak i cała społeczność Internetu. Ale walka z dezinformacją to także wiedza na temat samych jej źródeł, sposoby identyfikacji i korzystanie z rzetelnych miejsc publikacji. Flexi.pl będąc od początku solidarne z Ukrainą, dba też o jakość informacji, które pojawiają się w naszym serwisie.
