Źrodło: archiwum prywatne dr. hab. Michała Kubiaka, prof. UG
Tło demograficzne
W Polsce, podobnie jak w innych państwach europejskich, mamy do czynienia z demograficznym starzeniem się ludności i zmianami w strukturze wieku populacji. Liczba osób starszych w Polsce stale się powiększa, co przy malejącej liczbie urodzeń przekłada się na to, że zwiększa się również udział tej grupy w populacji. Biorąc pod uwagę dwie najczęściej używane cezury starości tzn. 60 i 65 lat: w 2021 r., w Polsce było 9 800,2 tys. osób powyżej 60 roku życia, a ich udział kształtował się na poziomie 25,8%, natomiast ludność powyżej 65 lat stanowiła ponad 19% populacji (7088,3 tys. osób). Warto zaznaczyć również, że relatywnie szybko powiększa się również subpopulacja w wieku poprodukcyjnym (w 2021 r. było 8 480,6 tys.), której udział wzrósł do 22,6% (wzrost w ciągu dekady o 5,7 p. proc.) [Sytuacja osób starszych, 2021, s. 13; NSP, 2022, s. 24]. Już 10 lat temu przewidywano, że w okresie 2010–2050 potencjalne zasoby pracy zmniejszą się o około 7 milionów osób, a najsilniejszy spadek rozmiarów siły roboczej wystąpi w dekadzie 2040–2050 [Jóźwiak, 2013, s. 16–23]. Przy czym, co ważne najmniejszy procentowy spadek obejmie najstarszą grupę osób w wieku 45–59/64 lata, najsilniejszy zaś najmłodszą. Można dodać, że procesy zachodzące w Polsce od dawna pokrywają się z tendencją ogólnoeuropejską, jednak cechują się większą intensywnością [Fura, Fura, 2012, s. 308].
Zatem proces starzenia się społeczeństwa w dalszym ciągu będzie się permanentnie pogłębiać i wśród wyszczególnionych wyżej kategorii do połowy wieku będzie mieć miejsce dalszy kilkunastoprocentowy wzrost (np. udział osób wieku 60 i więcej lat przekroczy do 40% w strukturze ludności). Do tego przewidywany jest nasilony proces podwójnego starzenia się – ponad dwukrotny – wzrost udziału najstarszych seniorów (80 i więcej lat) z ok. 4,4% w 2020 r. do 10,4% w 2050 r.
Jakie wyzwania implikuje demografia?
Wszystko wskazuje na to, że do połowy XXI w. Polska stanie się jednym z państw o najbardziej zaawansowanym w Europie procesie starzenia populacji. Samo zjawisko starzenia się stało się już jednym z najbardziej znaczących wyzwań życia społecznego, a także przedmiotem wielu badań i analiz – szczególnie w państwach Unii Europejskiej – z odniesieniem do wielu sfer w tym m.in. funkcjonowania systemów emerytalnych, opieki zdrowotnej czy rynku pracy. Szczególne wyzwania związane z procesami demograficznymi to przemiany w strukturach rodzin oraz coraz mniejszy liczebnie potencjał opiekuńczy w stosunku do rosnącej liczby seniorów potrzebujących pomocy. Biorąc pod uwagę rosnącą grupę osób starych i związane z tym zwiększenie zapotrzebowania na usługi opiekuńcze oraz kurczenie się populacji w wieku produkcyjnym, pojawiają się obawy związane ze zwielokrotnieniem wydatków dotyczących finansowania opieki zdrowotnej czy nawet destabilizacji finansów publicznych. Pewne jest, że rosnąca grupa osób starych będzie wywierać coraz bardziej wyraźnie zauważalny wpływ na wydatki związane z pomocą oraz opieką zdrowotną (wśród istotnego wzrostu kosztów w ochronie zdrowia w przyszłości, szczególny w nim udział będą miały te związane ze starzeniem się społeczeństwa) [Prognoza kosztów, 2015, s. 4].
System zabezpieczenia społecznego vs. zmiany populacyjne
Z punktu widzenia funkcjonowania systemu zabezpieczenia społecznego wskazuje się zatem, że zmniejszone możliwości systemów publicznych wymagać będą szerszego uzupełnienia przez prywatne ubezpieczenia np. zdrowotne [Pustelnik, 2013, s. 40–44]. Oczywiście wyzwań potęgujących swoją skalę z biegiem czasu jest znacznie więcej.
Zwróćmy uwagę choćby na zmiany zachodzące w strukturach rodzin oraz procesy związane z migracjami i na tej płaszczyźnie spójrzmy na starzenie się społeczeństwa. Wskaźnik dzietności nie zapewnia prostej zastępowalności pokoleń już od dawna, a dorosłe dzieci niejednokrotnie migrują za pracą zarówno po kraju, jak i za granicę – nie mogąc tym samym pomagać osobiście, czy opiekować się starszymi rodzicami.
Już obecnie jest to istotnym problemem, który najprawdopodobniej w miarę upływu lat, będzie się coraz bardziej nawarstwiać. Zatem w tym kontekście jednym z poważniejszych wyzwań wydaje się posiadanie zarówno odpowiedniej liczby, jak i jakości potencjału ludzkiego predystynowanego do udzielania pomocy i opieki (potencjału opiekuńczego). Węzłowym problemem jest również adekwatne zorientowanie zarówno funkcjonowania infrastruktury społecznej, jak i możliwości finansowania rosnących w tym względzie potrzeb.
Optymistyczny obraz zmian demograficznych?
Warto jednak spojrzeć też na kwestię starzenia się społeczeństwa i życia seniorów także z nieco szerszej perspektywy, z której wyłania się nieco inny – bardziej optymistyczny obraz. Należy przy tym zwrócić uwagę na kilka znaczących w tym kontekście procesów. Pamiętać trzeba m.in. o tym, że wraz z poprawą warunków życia, a także pozytywnymi zmianami w strukturze wykształcenia wielokierunkowo wzrastają aspiracje ludzi starych [Osiński, 2013, s. 5]. Trzeba też mieć na uwadze, że seniorzy nie są grupą jednorodną, a będąc w różnych fazach starości charakteryzują się zróżnicowanymi potrzebami w cyklu życia.
Przyjęcie zdrowego stylu życia hamuje (lub opóźnia) rozwój niektórych chorób, natomiast postęp społeczny i medyczny przyczyniają się do wydłużania życia. W minionych kilkudziesięciu latach osiągnięto pod tym względem w państwach wysokorozwiniętych spore sukcesy.
Obecnie coraz częściej wskazuje się na poprawę jakości życia w każdym jego etapie (w tym w okresie starości). Punkt ciężkości kierowany jest tym samym w stronę większej aktywności samych zainteresowanych, czyli seniorów w kontekście inwestycji w zdrowie i sprawność, co akcentowano m.in. w strategicznych dla obszaru zdrowia dokumentach państwowych „wyzwania demograficzne wskazują na konieczność podjęcia pilnych działań ukierunkowanych na zwiększenie aktywności osób starszych i ich rodzin. Warunkiem dalszej aktywności zawodowej, społecznej i gospodarczej seniorów i ich bliskich jest dobry stan zdrowia i jak największy poziom samodzielności osób starszych” [Policy paper, 2014, s. 128–129].
Podłoże silver economy
Przemiany, o których mowa, powodują również konieczność partycypacji różnych podmiotów w opracowywaniu i realizacji koncepcji na rzecz lepszego życia w starości, poczynając od kwestii związanych z wielowymiarową aktywizacją seniorów do opieki nad osobami chorymi i niesamodzielnymi. Oprócz działających w tym obszarze organizacji trzeciego sektora [Kubiak, 2016, s. 175–176] zwraca się również uwagę na konieczność szerszego uwzględnienia zaangażowania kapitału prywatnego w celu maksymalnego rozwijania potencjału tkwiącego w tzw. silver economy [Rudnicka, Surdej, 2013, s. 4]. Istnieje zgoda co do tego, że starzejące się populacje są kluczowym wyzwaniem społecznym dla Europy, ale jednocześnie wskazuje się na szanse w tworzeniu nowych miejsc pracy i wzrost gospodarczy wynikający ze wzrostu potrzeb oraz popytu ze strony starzejących się ludzi. Na poziomie UE wychodzi się z przekonania, że aby srebrna gospodarka spełniła pokładane w niej nadzieje niezbędna jest spójna strategia współpracy międzysektorowej w ramach wspólnoty. W konkluzjach ze szczytów tematycznych uwypukla się, że sektor prywatny i publiczny muszą ze sobą współpracować w celu wspierania i sprzyjania innowacyjnym rozwiązaniom oraz badaniom nad rozwijającą się silver economy. Podkreśla się jednocześnie dobre przygotowanie i potencjał europejskich podmiotów gospodarczych w tym obszarze do konkurowania, czy nawet przewodzenia na rynku światowym pod względem ofert i rozwiązań dla starzejących się populacji [European Summit, 2015, s. 17].
Sposoby rozumienia srebrnej gospodarki
Określana najczęściej jako silver economy, czyli w dosłownym tłumaczeniu srebrna gospodarka lub rynek seniorów, czy też gospodarka senioralna może być różnie definiowana. Zdaniem Marka Radvanskego i Villiama Palenika pojęcie silver economy oznacza dostosowanie gospodarki do przyszłych potrzeb zwiększającej się liczebnie grupy osób powyżej 50. roku życia [Radvansky, Palenik, 2010].
Orędownicy silver economy, jako rosnącej sfery gospodarki związanej ze starzeniem się oraz rosnącymi wraz nim potrzebami, przedstawiają ją jako szansę na szeroko rozumiany rozwój. Dlatego też proponują podjęcie odpowiednich kroków na rzecz jej upowszechnienia [Wójtowicz, 2014, s. 74].
Zwraca się uwagę, że silver economy może być postrzegana w dwóch znaczeniach. Pierwsze z nich związane jest z ukazywaniem gospodarki ewoluującej w kierunku potrzeb starszej populacji bez specjalnego – interwencyjnego ukierunkowywania. Czyli generalnie firmy widzą powiększającą się grupę seniorów przez pryzmat ich wzrastającej siły nabywczej i adekwatnie dostosowują produkty oraz usługi do preferencji tej grupy klientów.
W drugim (szerszym) znaczeniu starzenie się populacji i silver economy traktowane są jako potencjalny bodziec rozwojowy dla gospodarki (koncentrującej się na potrzebach seniorów), pod warunkiem wzrostu (udziału samych zainteresowanych) ich aktywności i społecznej integracji, przekładając się na poprawę jakości życia zarówno ich samych, jak i społeczeństwa jako ogółu [Golinowska, 2014, s. 19].
Według Carollin Eitner, Petera Enste, Gerharda Naegele i Vereny Leve wśród najbardziej perspektywicznych segmentów rozwoju srebrnej gospodarki znajdują się m.in.:
- zastosowanie technologii informacyjnych (IT) w lecznictwie szpitalnym i ambulatoryjnym;
- technologie medyczne i e-zdrowie, wspierające słuch i wzrok, protetyka i ortopedia;
- adaptacja mieszkań i usług ułatwiających życie (udogodnienia w życiu codziennym);
- robotyka usług połączona z promocją samodzielnego życia w odniesieniu do starszych osób z ograniczeniami zdrowotnymi;
- promocja samodzielnego życia z wykorzystaniem na poziomie municypalnym IT;
- edukacja, kultura, wypoczynek, podróże, kultura, komunikacja i rozrywka (w odpowiedzi na rosnący poziom wykształcenia i zagospodarowanie czasu wolnego);
- fitness i wellness w odpowiedzi na wyższy poziom świadomości zdrowotnej (szczególnie w przypadku „młodszych starych”);
- odzież i moda (m.in. w dążeniu do integracji społecznej);
- ubezpieczenia – zwłaszcza odnoszące się do ryzyk związanych ze starością;
- usługi finansowe „czułe na demografię” szczególnie w sferze ochrony kapitału, dostatecznych środków egzystencji i poradnictwa zarządzania posiadanymi środkami [Eitner, Enste, Naegele, Leve, 2011, s. 315].
Rozwój i znaczenie silver economy w Unii Europejskiej
Przywiązywanie dużej wagi i jednocześnie nadziei związanych z silver economy widać już od wielu lat w inicjatywach i dokumentach UE. Znaczący okazał się cykl tematycznych konferencji „Silver Economy in Europe” zapoczątkowany z inicjatywy rządu Nadrenii Północnej-Westfalii na spotkaniu w Bonn w 2005 r., podczas którego przyjęto tzw. Deklarację Bońską. Zgodnie z nią aktywne przygotowanie gospodarki do nowych proporcji demograficznych jest szansą na poprawę jakości życia, wzrost ekonomiczny i konkurencyjną Europę. Polityka rozwoju generacji seniorów w modelu silver economy obejmuje więc: propagowanie uczenia się przez całe życie (lifelong learning), wzrost ich aktywności zawodowej, wykorzystanie ich potencjału intelektualnego i doświadczenia oraz pogłębianie solidarności międzypokoleniowej. Z drugiej strony, strategia rozwoju w ramach srebrnej ekonomii zawiera dostosowania gospodarek poszczególnych krajów UE do zmian w strukturze demograficznej populacji przez uświadamianie i budowanie wiedzy o szansach starzejącego się społeczeństwa, a także wzrost poparcia dla działań przemysłu i usług ukierunkowanych na rozwój gospodarki, uwzględniającej wzrost potrzeb starszej ludności [Memorandum, 2005]. Podczas kolejnych konferencji (Maastricht 2006 r., Sevilla 2007 r., Limousin 2010 r.). siedem regionów europejskich (Northrhine Westphalia, Extremadura, Gelderland, Limburg, Limusin, Mid-East of Irleand, North-West England) koncentrowano się na podobnych kwestiach oscylujących wokół sposobów stymulowania przedsiębiorstw i instytucji na rzecz współpracy oraz tworzenia, wdrażania nowych produktów i usług dla seniorów. Pierwszoplanowymi sprawami były: nowe technologie, niezależność, samodzielność życia, a także kultura i turystyka oraz odżywianie i usługi finansowe.
Termin „srebrna gospodarka” pojawił się m.in. w rezolucji Rady Europejskiej [Opportunities, 2007, s. 21], w której podkreślono znaczenie osób starszych dla gospodarki i społeczeństwa oraz potrzebę ich aktywności, a także wskazano szanse na podniesienie konkurencyjności i potencjału wzrostu europejskiej gospodarki, a także na stworzenie miejsc pracy dzięki zaspokajaniu rosnącego popytu osób starszych na konkretne, specjalnie dopasowane towary i usługi (tzw. „srebrna gospodarka”). Stwierdzono również, że starzenie się społeczeństw to nie tylko zagrożenia i wyzwania, ale także, szansa na rozwój gospodarczy, wzrost konkurencyjności i innowacyjności, wdrażanie nowych usług, produkcja nowych towarów, a w konsekwencji tworzenie nowych miejsc pracy i nazwano ten konieczny do upowszechnienia w państwach UE trend mianem silver economy.
W raporcie Przyszłość demograficzna Europy z 2007 r. Komisja Europejska podkreśliła rosnący potencjał i siłę nabywczą seniorów (przekładającą się na wzrost gospodarczy) oraz konieczność rozwoju gospodarek w tym kierunku (z zaleceniem koncentrowania się na tym rynku w różnych sektorach gospodarki). Zaznaczono jednocześnie brak gotowego wzorca srebrnej gospodarki, określając ją jako „kombinację dobrych warunków dostaw (wysoki poziom edukacji, badań i rozwoju, wrażliwe i elastyczne rynki) z rosnącą siłą nabywczą starszych konsumentów, która oferuje nowe ogromne możliwości wzrostu ekonomicznego” [Europe’s demographic, 2007, s. 96].
W 2011 r. Komisja Europejska zainicjowała pilotażowe Europejskie Partnerstwo na Rzecz Innowacji Sprzyjającej Aktywnemu Starzeniu się w Dobrym Zdrowiu stanowiące część Unii innowacji – przewodniej inicjatywy Strategii Europa 2020. Partnerstwo koncentrowało się na nadrzędnym celu polegającym na przedłużeniu o dwa lata średniej liczby lat przeżytych w dobrym zdrowiu przez obywateli UE. Jego realizacja miała przynieść Europie liczne korzyści, w tym m.in.: poprawę zdrowia i jakości życia starszych obywateli, wsparcie dla trwałości i efektywności systemów opieki społecznej, a także zwiększenie efektywności i konkurencyjności przemysłu UE poprzez działalność gospodarczą i ekspansję na nowe rynki. W ramach partnerstwa różnego rodzaju interesariusze (podmioty świadczące usługi ochrony zdrowia i opiekuńcze, wielki przemysł, małe przedsiębiorstwa, ośrodki badawcze, organizacje rzecznicze oraz władze publiczne) ze wszystkich państw UE zaangażowały się we wdrażanie ponad 500 innowacyjnych działań w celu poprawy zdrowia i dobrostanu osób starszych. Zgromadzeni w tematycznych grupach współpracowali w celu wymiany zasobów i dobrych praktyk w obszarach tematycznych stanowiących przedmiot ich wspólnego zainteresowania, określając działania, które można dostosować do różnych kontekstów europejskich. Obszary te objęły zalecenia lekarskie i stosowanie się do wskazań lekarskich; zapobieganie upadkom, utracie sił fizycznych i pogorszeniu sprawności; propagowanie modeli zintegrowanej opieki ze zdalnym monitorowaniem na poziomie regionalnym; rozwój interoperacyjnych rozwiązań ICT (Information and Comunication Technology); wznoszenie budynków i aranżację otoczenia w sposób przyjazny dla osób starszych.
Rozwój gospodarczy a demografia
W sierpniu 2014 r. Komisja Europejska zorganizowała w Brukseli spotkanie „Rozwój srebrnej gospodarki w Europie” w celu omówienia najlepszych sposobów jej rozwijania w Europie na dużą skalę. Starzenie się ludności jest czynnikiem warunkującym rozwój gospodarczy za sprawą zapotrzebowania, które występuje nie tylko w sektorze zdrowia, ale także w sektorze rozrywki, urządzeń ICT, produktów finansowych itp. Przedsiębiorstwa inwestują w innowacyjne produkty i usługi spełniające potrzeby osób starszych, umożliwiając im większą samodzielność i dobrostan. Spotkanie to było okazją do zebrania materiałów, wyrażenia opinii w obszarach budzących niepokój oraz propozycji w czterech dziedzinach (rynek publiczny, rynek konsumenta, ramy prawne i regulacyjne oraz interoperacyjność), które przyczynią się do kształtowania dalszych działań na wszystkich szczeblach, w tym na szczeblu UE [Gomez, 2014, s. 56].
Cztery lata później z ramienia KE opublikowano The Silver Economy – Final report, w którym podkreślono, że w ciągu kolejnej dekady srebrna gospodarka będzie mieć coraz bardziej istotny wpływ na działalność ekonomiczną w wielu różnych branżach. Jednocześnie wskazano na wzrost udziału konsumpcji prywatnej oraz sektory będące w przyszłości największymi beneficjentami silver economy, zarówno jeśli chodzi o dochody, jak i miejsca pracy (nieruchomości, handel detaliczny, hotele restauracje, opieka zdrowotna i społeczna) – prognozuje się 13% wzrost zatrudnienia, co odpowiada 10 milionom miejsc pracy [The Silver Economy – Final report, 2018, s. 18–19].
Przejawy silver economy w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem sektora opieki
Eksperci i propagatorzy srebrnej gospodarki twierdzą, że starsza populacja w przyszłości, także tej najbliższej, to populacja inna pod względem struktury społecznej niż „seniorzy w okresach wcześniejszych; lepiej wykształcona i mobilna, a przy tym żyjąca w lepszych warunkach i w świecie dostępnej powszechnie informacji. Seniorzy najbliższych lat mają szansę być znacznie bardziej aktywni jako pracownicy, producenci, a przede wszystkim – konsumenci. Aby ta tendencja była powszechna, trzeba bardziej zainwestować w rozwiązania dostosowane do tej grupy” (uwzględniając jednocześnie fazę ich starości) [Golinowska, 2014, s. 19–20].
Starzenie się demograficzne europejskiej ludności może być szansą na stworzenie w Polsce nowego rodzaju biznesu związanego z usługami opiekuńczymi dla osób starych. Jako szczególne przewagi na tym rynku wskazuje się atrakcyjność cenową przy relatywnie wysokim poziomie kwalifikacji personelu medycznego i opiekuńczego [Rudnicka, Surdej, 2013, s. 1]. Opieka długoterminowa jest organizowana zarówno przez instytucje publiczne, jak i organizacje pozarządowe oraz firmy prywatne, a finansowana z podatków, ubezpieczeń oraz oszczędności. Publiczne wydatki na opiekę długoterminową są znaczne, przykładowo w 2009 r. w państwach OECD wyniosły około 1,4% PKB, natomiast do połowy wieku oczekuje się ich podwojenia (oraz systematycznego zwiększania wydatków indywidualnych i rodzin – rosnący udział kosztów) [Nahal, Ma, 2014, s. 128].
W obliczu wyzwań demograficznych i finansowych oraz pewnych zmian świadomości w odniesieniu do ośrodków opieki długoterminowej można wskazać na „upowszechnianie się ośrodków opieki nad osobami niesamodzielnymi oraz zmianę percepcji domów opieki, które coraz częściej postrzegane są jako miejsca gwarancji bezpieczeństwa i profesjonalnego serwisu trudnego do zagwarantowania w domu” [Ośrodki opieki, 2015, s. 36]. Niektóre rodziny ze względu na sytuację (praca zawodowa, miejsce zamieszkania, finanse) nie mają i nie będą miały możliwości otoczenia swoich seniorów adekwatną opieką – wobec czego zwiększa się odsetek osób akceptujących umieszczenie osoby starszej w instytucji zapewniającej całodobową opiekę. Dodatkowo wpływ na to mają także większa popularność i akceptacja społeczna dla takich rozwiązań w państwach Europy zachodniej [Ośrodki opieki, 2015, s. 23].
Z danych wynika, że w Polsce rośnie liczba i udział osób starszych lat zamieszkujących stacjonarne zakłady pomocy społecznej (na przestrzeni lat 2011–2014 wzrost do 46,27 tys., czyli o 8,66% [Ludność w wieku 60+, 2016: 25]. Jednak liczba osób chcących skorzystać z zasobów instytucjonalnej pomocy i wsparcia z reguły przewyższa liczbę oferowanych miejsc (przy systematycznym spadku w ostatnich latach liczby miejsc na 10 tys. ludności 60+). Generalnie stopień zaspokojenia tych potrzeb jest mniejszy od zgłaszanego popytu [Gospodarka senioralna w Polsce, 2018, s. 85–86]. Z drugiej strony z roku na rok powstaje też coraz więcej prywatnych domów opieki – tylko w latach 2011–2014 ich liczba wzrosła o ponad 82,6% (ze 196 do 358), a oferowanych miejsc z 5,9 tys. do 11,4 tys. – o 92,3%, natomiast liczba korzystających osób z 4,9 tys. do 8,5 tys. (o 73%) [Świadczenie pomocy, 2016, s. 40]. W biznes związany z usługami opiekuńczymi i inwestycje w domy opieki zaczęły wchodzić duże firmy giełdowe m.in. z branży ubezpieczeniowej i budowlanej.
Istnieją przesłanki do tego, że jednej strony zapracowane dzieci, często zmuszone do mobilności w związku charakterem działalności zawodowej i wymogami rynku pracy, chętnie dopłacą do emerytur rodziców, aby zapewnić im dobrą opiekę, a z drugiej strony urodzeni w czasie wyżu lat 50. ubiegłego wieku nie chcą być zdani na opiekę swoich dzieci.
Jak pokazują doświadczenia wielu państw problemów starzejącego się społeczeństwa, nie daje się efektywnie rozwiązać zmasowaną interwencją administracji i olbrzymimi środkami publicznymi [Rudnicka, Surdej, 2013, s. 1]. Warto zatem rozszerzać również relacje i zaangażowanie kapitału prywatnego w celu maksymalnego rozwijania potencjału tkwiącego w silver economy.
Od ponad dekady Polska zaczęła być postrzegana jako atrakcyjny rynek usług dla seniorów z innych państw – w szczególności z Niemiec [Ostruszka, 2013]. Okazuje się, że w Polsce zbliżony do niemieckiego standard opieki wiąże się ze znacznie niższymi kosztami życia codziennego [Brzeg-Wieluński, 2013, s. 21]. Poza tym Niemcy mają inny styl przeżywania starości niż Polacy, tzn. tam tylko 8,4% seniorów mieszka wspólnie z dziećmi, natomiast w Polsce jak na razie 31,6%. Jednak zgodnie z trendami należy przypuszczać, że Polska będzie się w tym względzie zbliżać do Niemiec, szczególnie w związku z rosnącą skalą mobilności przestrzennej i zmiany miejsca zamieszkania dzieci – starych rodziców [Rudnicka, Surdej, 2013, s. 6].
Komercyjnym rynkiem opieki dla seniorów interesują się zarówno niektóre polskie firmy, jak i zagraniczni inwestorzy [Brzeg–Wieluński, 2013, s. 21]. Widoczne są już przykłady rozwoju w tej dziedzinie na szeroką skalę. Pod koniec 2015 r. w kompleksowym centrum seniora „Angel Care” we Wrocławiu zaprezentowano przykład chronionego apartamentu (jednego z 48) dla osób starych, a w kwietniu 2016 r. dokonano otwarcia kompleksowego centrum seniora. Inwestorem była grupa deweloperska Angel Poland Group (wraz z operatorem centrów opieki nad osobami starszymi MD-Nursing), natomiast wrocławski ośrodek miał stać się wzorem dla następnych powstających w przyszłości w kilku lokalizacjach (w 2016 r. grupa docelowo zamierzała stworzyć i obsługiwać ok. 1800–2000 miejsc). Obiekt sprzedano w 2018 r. międzynarodowej grupie kapitałowej ORPEA (notowana na giełdzie papierów wartościowych w Paryżu – największa w Europie sieć domów opieki i klinik specjalizujących się w rehabilitacji i psychiatrii, obecna w 25 państwach), która w tym samym roku przejęła również MEDI-system (zmiana nazwy na ORPEA POLSKA), będąca do tego czasu największą w Polsce siecią ośrodków rehabilitacji stacjonarnej i opieki długoterminowej. Firma skupia się na rehabilitacji stacjonarnej i opiece długoterminowej, świadcząc usługi medyczne i opiekuńcze w kilku nowoczesnych placówkach na terenie Polski. Ośrodki opiekuńczo-lecznicze posiadają oddziały rehabilitacyjne, oddziały dla pacjentów z chorobami otępiennymi.
Perspektywy rynku teleopieki i rehabilitacji
Obiecujące perspektywy ma przed sobą również rynek teleopieki i rehabilitacji dla seniorów – zdrowie na odległość [Harańczyk, 2014, s. 49–53]. Chodzi tutaj szczególnie o tzw. technologie wspomagające osoby starsze, poprawiające ich jakość życia, sprzyjające aktywności i niezależności w (np. produkty takie jak: przenośne alarmy osobiste (umożliwiające połączenie z centrum monitoringu w razie zagrożenia), telemonitoring stanu zdrowia i aktywności (np. wykrywanie upadków, rejestrowanie wybranych parametrów fizjologicznych i przesyłanie wyników do centrum), domowe systemy detektory dymu, detektory ruchu, temperatury, gazu alarmy przeciwpożarowe [Duplaga, 2011, s. 147–152]. Przykładowo w ponad 20% gmin województwa pomorskiego wdrażano pilotażowe programy teleopieki, a inne były nimi bardzo zainteresowane [Richert-Kaźmierska, s. 184].
Komisja Europejska w strategii Information and Communication Technologies for Ageing Well zwróciła uwagę na potencjał wspomagających technologii informacyjnych i komunikacyjnych przeznaczonych dla osób starszych. W dokumentach opisujących strategię wzrost rynku usług związanych z tzw. inteligentnym domem tylko na przestrzeni lat 2005–2020 oceniano na 24 mln (z 13 do 37 mln) potencjalnych odbiorców. Takie rozwiązania w przyszłości mają jeszcze bardziej sprzyjać oszczędnościom związanym ze zmniejszeniem liczby wizyt u lekarza, okresu hospitalizacji, a także niższym kosztom opieki długoterminowej [Overview, 2009, s. 3–4].
Zakupy seniorów jako przykład silver economy
Coraz bardziej widoczny staje się wzrastający potencjał osób starszych jako konsumentów. Według badań: GfK Polonia, już w 2010 r. siła nabywcza około 4 mln gospodarstw domowych prowadzonych przez osoby w wieku powyżej 60 lat wynosiła ok. 150 mld zł. Już wtedy grupa ta miała 23% udziału w wydatkach na produkty chemiczne i spożywcze, a w wielu kategoriach (np. nabiał, herbata, kawa, czekolada), odpowiadała za ponad 30% rynku.
O starszych konsumentów starają się firmy farmaceutyczne i apteki, dla których są oni liczącymi się klientami, coraz mniej dziwią w związku z tym liczne promocje, karty rabatowe i programy lojalnościowe – funkcjonujące już stosunkowo długo i z dobrym efektem. Rozwija się także oferta preparatów (parafarmaceutyków) dla seniorów oraz rynek kosmetyków. Z punktu widzenia przedsiębiorstw jest, o co walczyć, biorąc pod uwagę choćby fakt, że konsumentki w tej grupie kupują co trzeci krem pielęgnacyjny.
Stąd też właściwie każda z liczących się na rynku firm kosmetycznych ma w swojej ofercie produkty skierowane do kobiet w wieku powyżej 60 lat – promowane często przez dojrzałe gwiazdy ekranu czy muzyki [Mazurkiewicz, 2010].
Programy lojalnościowe dla seniorów (karty stałego klienta, naklejki itp.) stały się już stałym elementem handlowych strategii marketów i hipermarketów, które w swoim czasie zauważyły jak opłacalne jest nie tylko zdobycie, ale przede wszystkim „przywiązanie” i przyzwyczajenie klienta (szczególnie starszego) do swojego szyldu. Podobnie operatorzy telefonii komórkowej oferują specjalne pakiety na rozmowy oraz coraz wygodniejsze w użyciu dla seniorów aparaty (wyposażone np. w klawisz alarmowy, latarkę i in. przydatne ludziom starszym gadżety). Z powodzeniem działają też specjalistyczne sklepy zarówno stacjonarne, jak i internetowe oferujące specjalistyczne urządzenia rehabilitacyjne, ciśnieniomierze i inne akcesoria.
Również sektor bankowy dostrzega seniorów, ceniąc ich jako sumienną grupę rzeczywistych i potencjalnych klientów, oferując różnego rodzaju promocje pożyczkowe. Osoby starsze należą przeważnie do grup o relatywnie niskim zadłużeniu, a w państwach wysokorozwiniętych posiadają one stosunkowo znaczny majątek odgrywający rolę „poduszki bezpieczeństwa” na wypadek nieprzewidzianych okoliczności życiowych. Zatem relatywnie charakteryzują się oni ogólnie większą przezornością i mniejszą skłonnością do ryzyka. Podkreśla się przy tym, że kolejno oszczędzają głównie w formie depozytów bankowych oraz obligacji (są natomiast sceptyczni w stosunku do mniej znanych produktów rynku finansowego np. funduszy inwestycyjnych i akcji) [Rytlewska, Kłopocka, 2010, s. 59–63].
W zdecydowanej większości seniorzy w Polsce posiadają stałe dochody [Kubiak, 2016, s. 217–223], a jak dowodzą analizy dotyczące relacji między konsumpcją i oszczędnościami stałość dochodu w dłuższym okresie sprzyja zwiększeniu tej pierwszej (a zmniejszaniu skłonności do oszczędzania). Nie dziwi w związku z tym rosnące wzajemne zainteresowanie – seniorów kredytami konsumpcyjnymi, a banków seniorami jako pożądanymi klientami [Golinowska, 2014, s. 23] – podsycane odpowiednio skonstruowanymi „zachętami” i reklamami.
Dodać można, że aby kierowane do seniorów oferty handlowe, były bardziej efektywne, powinny charakteryzować się określoną specyfiką. Zatem podkreśla się, że „przekazy marketingowe dedykowane osobom starszym muszą uwzględniać silną polaryzację między sposobem odbioru komunikatu pomiędzy przedstawicielami poszczególnych generacji. Przykładem mogą być odmienne wartości cenione w przekazach reklamowych. Osoby starsze w szczególności doceniają odniesienia do rodziny, tradycji oraz silniejsze akcentowanie strony informacyjno-emocjonalnej niż abstrakcyjno-wizualnej” [Bałandynowicz-Panfil, 2013, s. 117]. Warto dodać, że sposób przedstawiania seniorów w przekazach reklamowych (szczególnie telewizyjnych) zawiera się w różnych formach i jest wielowymiarowo analizowany naukowo [Ginter, 2012, s. 197–208; Ginter, 2013].
Za drugiej strony seniorzy są stosunkowo trudnym „obiektem” działań marketingowych – trudniejszym niż osoby młodsze – m.in. dlatego, że wraz z wiekiem maleje podatność na sugestie, osoby starsze rzadko działają pod wpływem „owczego pędu”. Jeśli jednak osoby starsze zostaną odpowiednio zachęcone dosyć chętnie zmieniają dotychczas nabywane produkty – okazuje się, że wykazują one znacznie mniejszą lojalność wobec marki niż się powszechnie uważa. W starości jakość życia jest znacznie ważniejsza niż bogactwo, zatem dobrze sprawdza się np. strategia przedstawiania produktów i usług jako czegoś podnoszącego komfort ich życia seniorów, a także wzbogacającego w nowe doświadczenia [Bombol, Słaby, 2011, s. 122].
Transformacja Seniora?
Na naszych oczach wartości i sposoby zachowań rynkowych seniorów ulegają dynamicznym przeobrażeniom. Jak twierdzi Łukasz Jurek, jesteśmy wręcz świadkami swoistej transformacji, podczas której „tradycyjny senior” przeobraża się w „seniora nowoczesnego”.
Trzeba mieć jednak na uwadze, że jest to zbiorowość heterogeniczna, wśród której można wyróżnić co najmniej dwie grupy. Z jednej strony, to przeżywający drugą młodość tzw. młodzi starzy (young old), niepracujący zawodowo, bez (już) zobowiązań kredytowych (dotyczących np. mieszkania), którzy po usamodzielnieniu się dzieci są w fazie pustego gniazda, a relatywnie dobra kondycja fizyczna i psychiczna pozwala na realizację planów życiowych i pasji (duża ilość wolnego czasu, względnie wysokie dochody rozporządzalne – w odniesieniu do pozostałych okresów życia). Ta grupa jest szczególnie ważnymi klientami dla branż turystycznej, finansowej oraz zdrowej żywności.
Drugą grupę, tworzą osoby sędziwe (old old): najczęściej dotyczące ich zdarzenia krytyczne mające wówczas miejsce, to utrata sprawności funkcjonalnej oraz śmierć współmałżonka. Gorszy stan zdrowia oraz samotność powodują, że osoby takie tworzą ważną grupę docelową dla dostawców usług zdrowotnych i opiekuńczych, a także dla wszystkich podmiotów świadczących usługi w miejscu zamieszkania (sprzątanie, zakupy na telefon, catering z dostawą) [Jurek, 2012, s. 157, 165–166]. Szczególnie duży potencjał rozwojowy w tym obszarze upatruje się we wspomnianych wyżej usługach telemedycyny i teleopieki kierowanych do seniorów, które umożliwiają im kontakt z lekarzem i kontrolę stanu zdrowia (aparatura i zdalne pomiary), dokładną lokalizację osób (np. w przypadku zgubienia się, zabłądzenia) czy szybką interwencję w stanach zagrożenia życia.
Zakończenie
Perspektywy srebrnego rynku w Polsce oceniane są raczej optymistycznie. Do pozytywnych wniosków dojść można m.in. na postawie: wzrostu liczby ludzi starych i ich udziału w rynku jako konsumentów; systematycznego wzrostu ich zamożności oraz procesów społecznych związanych życiem rodzinnym (najbardziej skłonni do korzystania z ofert silver economy zarówno obecnie, jak i przyszłości będą wykształceni mieszkańcy dużych miast, mający niewiele dzieci lub bezdzietni); zmian mentalnych wśród seniorów, którzy w mniejszym stopniu oczekiwać będą opieki ze strony rodziny – a zatem i mniej będą skłonni do oszczędzania w imię przekazania majątku następnej generacji (jednocześnie w większym stopniu będą nastawieni na korzystanie z życia w okresie starości – przede wszystkim w początkowym jej etapie – dążąc do realizacji wcześniejszych planów). Dalsze pozytywne zmiany będą zachodzić również pod względem wzrostu poziomu wykształcenia seniorów oraz poprawy ich stanu zdrowia, korelując pozytywnie z wydłużaniem okresu konsumpcji [Szukalski, 2012, s. 9]. Warto dodać, że osoby w wieku 65 lat mogą oczekiwać, że w zdrowiu będą żyć mniej niż połowę ich dalszego życia, natomiast w okresie około jednej czwartej dalszego życia będą miały poważnie ograniczoną z powodów zdrowotnych zdolność do wykonywania zwykłych czynności.
Urzeczywistnienie wizji z lepiej wykształconymi, bardziej mobilnymi, żyjącymi w lepszych warunkach seniorami wymaga jednak szeregu dostosowań m.in. w zależności od fazy starości. Przykładowo w odniesieniu do młodszych seniorów aktywnych zawodowo – adekwatnych warunków pracy, właściwego przystosowania mieszkań i urządzeń dla starszych, a dla sędziwych dostosowań związanych z funkcjonowaniem opieki i pielęgnacji [Golinowska, 2014, s. 20].
Innowacyjne technologie medyczne mogą przyczynić się w przyszłości do obniżenia kosztów opieki nad osobami w wieku podeszłym, szczególnie tymi, które z uwagi na stan ogólny i wielochorobowość wykazują istotną niepełnosprawność i wymagają wsparcia ze strony sektora opiekuńczego i zdrowotnego, angażując czynnik ludzki. Usługi opiekuńcze dzielą się na usługi pielęgnacyjne oraz usługi gospodarcze, czyli pomoc w prowadzeniu gospodarstwa (w codziennych zajęciach takich jak sprzątanie, gotowanie, robienie zakupów i in.). Obecnie usługi te niejednokrotnie świadczone są przez członków rodzin – bliskich i dalszych krewnych, a także sąsiadów i przyjaciół. Jednak w sytuacji, gdy któraś z tych grup nie będzie mogła zapewnić niezbędnych do dalszego funkcjonowania osoby starszej usług (takich, które nie wymagają specjalistycznego wykształcenia), daje to zarówno szansę wielu osobom na pracę, jak konieczność potrzebnych w określonym środowisku lokalnym usług [Perek-Białas, 2013, s. 74].
Możliwości dotyczące zatrudnienia w opiece nad osobami starszymi to jedno, kolejne sektory potencjalnego wzrostu aktywności i zatrudnienia to: budownictwo i mieszkalnictwo, zdrowie oraz komfort życia, czy turystyka i rekreacja dla seniorów traktowana w kategoriach ciekawego spędzania wolnego czasu, integracji społecznej oraz swego rodzaju profilaktyki gerontologicznej [Zięba-Kołodziej, 2014, s. 80–81].
Chociaż rokowania dotyczące rozwoju silver economy są pozytywne, to jednak jak podkreśla Krystyna Zimnoch, „rozwój srebrnej gospodarki wymaga świadomości przygotowania się do starzenia poszczególnych jednostek, grup, instytucji, przedsiębiorców, klientów i pracowników”, co ma znamiona procesu rozłożonego na wiele lat [Zimnoch, 2013, s. 30].
Według założeń polityki senioralnej w Polsce działania tak administracji publicznej różnych szczebli, jak i innych organizacji oraz instytucji realizujących zadania i inicjatywy kształtujące warunki dla godnego starzenia się, powinny zmierzać do tego, aby starzenie się było bardziej zdrowe i aktywne. Według obecnego stanu wiedzy dosyć dobrze wiadomo, jak powinno kształtować się aktywne i zdrowe starzenie się, którego filarami się: zdrowie (zachowanie dłużej samodzielności, niezależności), partycypacja (uczestniczenie, kształtowanie otaczającej rzeczywistości – wpływ na decyzje – formy wolontariat, aktywność w organizacjach, mobilizowanie kapitału społecznego – robienie czegoś dla siebie i innych) oraz bezpieczeństwo (wymiar finansowy, emocjonalny – wpływ na samopoczucie i chęci do działania). Jasno wynika to również ze strategicznych dla polityki senioralnej (filary: zdrowie i samodzielność, aktywności, relacje międzypokoleniowe, srebrna gospodarka) dokumentów np. Polityka społeczna wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo Uczestnictwo-Solidarność (2018), w którym jako priorytety wskazano: aktywizację i szeroką partycypację, profilaktykę zdrowotną i edukację do starości, organizację sieci usług, a także bezpieczeństwo i przeciwdziałanie ekskluzji.
Ludzi starszych nie można uważać za niezdolnych do pracy tylko dlatego, że osiągnęli określony wiek, zatem kolejną sferą jest zatrudnienie seniorów. Rynek pracy i niedobory chętnych do niej stopniowo wymagać będą od pracodawców inwestycji w ułatwienia związane z podwyższaniem gotowości do pracy seniorów i wdrażania zarządzania wiekiem (odnoszącego się w rzeczy samej do zarządzania procesem starzenia się pracowników poprzez politykę państwa lub negocjacje zbiorowe). Koncentruje się ono na wprowadzaniu różnorodnych działań obejmujących zwiększenie aktywności osób starszych, jakie już obecnie wprowadzają niektóre przedsiębiorstwa – służąc jednocześnie dobrymi praktykami w tej materii. Jednak rozwój tego systemu na szerszą skalę wymaga przede wszystkim głębszych zmian w mentalności kadry zarządzającej, ponieważ jak na razie starsi pracownicy oceniani są przez menedżerów (często na podstawie stereotypów) – mniej korzystnie niż młodsi. Z jednej strony cenią oni wiedzę i doświadczenie, natomiast z drugiej narzekają na niski poziom zdolności posługiwania się nowoczesnymi technologiami, adaptacyjności do zmian i elastyczności w działaniu” [Richert-Kaźmierska, Ziółkowski 2014, 53–65].
Kondycja gospodarki uwarunkowana jest wieloma czynnikami, a jednym z nich jest sytuacja demograficzna, a w tym starzenie się społeczeństw. W obecnej dobie należy analizować ten proces w połączeniu z innymi zjawiskami, takimi jak: globalizacja, konieczność podnoszenia umiejętności, zmiany charakteru i miejsca pracy oraz wzrost zapotrzebowania na kompetencje informacyjno-komunikacyjne. Trendy te determinują możliwości wzrostu i innowacyjności, w ostatecznym rozrachunku kształtując postać i charakter przyszłych gospodarek i społeczeństw. Ludzie w starszym wieku będą zarówno podmiotem, jak i przedmiotem dokonujących się zmian. Należy pamiętać, że stymulowanie społeczeństw do przyjęcia postawy „aktywnego starzenia się” przynosi korzyści nie tylko osobom bezpośrednio w nie zaangażowanym, ale może stanowić źródło wzrostu i innowacji.
Bardzo prawdopodobne jest, że w przyszłości istotnym zmianom ulegnie struktura popytu (jak twierdził już na początku XXI wieku Peter Drucker) ze wskazaniem na wyższy udział produktów i usług medycznych oraz opiekuńczych, a także rekreacyjnych i związanych z czasem wolnym. Coraz częściej seniorzy zwracają uwagę na jakość produktów i usług. które kupują, stają się coraz bardziej świadomymi i wymagającymi klientami, do których zarówno producenci, usługodawcy, jak i sprzedawcy – w swoim interesie – powinni odpowiednio dostosowywać oferty, ponieważ nabywców raczej nie zabraknie.
Autor publikacji:
dr hab. Michał Kubiak, prof. UG
Uniwersytet Gdański
Bibliografia:
Active Ageing. A Policy Framework, WHO, Geneva 2002.
Ageing as an opportunity for the labour market and for the development of social services and community activities, 16474/11, Brussels 2011.
Analiza wydatków Narodowego Funduszu Zdrowia związanych z finansowaniem hospitalizacji pacjentów od 65 roku życia w 2009 r., Warszawa 2010, http://www.nfz.gov.pl/o-nfz/publikacje [dostęp: 26.01.2016];
Bałandynowicz-Panfil K., Starsi konsumenci siłą napędową rozwoju przedsiębiorstw, sektorów, gospodarek?, w: Demografia i bezpieczeństwo społeczne krajów Unii Europejskiej (red.) I. Sobczak, M. Wyrzykowska-Antkiewicz, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Gdańsku” 2013, t. 25, s. 107–121.
Bombol M., Słaby T., Konsument 55+ wyzwaniem dla rynku, SGH, Warszawa 2011.
Brzeg-Wieluński S., Silver economy czyli jak zarobić na emerytach? „Miesięcznik Finansowy Bank” 2013, nr 12, s. 20–21.
Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Roku Aktywności Osób starszych i Solidarności Międzypokoleniowej, nr 940/2011/UE, Dz.U. L 246/2011.
Duplaga M., Znaczenie technologii wspomagających w życiu osób w starszym wieku, „Zdrowie Publiczne i Zarządzenie” 2011, t. IX, nr 1, s. 144–155.
Eitner C., Enste P., Naegele G., Leve V., The Discovery and Development of the Silver Market in Germany, in: The Silver Market Phenomenon. Marketing and Innovation in the Ageing Society (ed.) F. Kohlbacher, C. Herstatt, Springer, Berlin Heidelberg, 2011, p. 309–324.
Europe’s demographic future: Facts and figures on challenges and Opportunities (2007), European Commission, Luxembourg.
European Summit on Innovation for Active & Healthy Ageing, Final Report, Brussels 2015
Fal D.M., Starzenie się społeczeństwa a potrzeby ubezpieczeniowe i możliwości ich realizacji, „Małopolskie Studia Regionalne” 2014, nr 31–32, 2–3, s. 71–75.
Fura M., Fura B., Zasoby pracy w Polsce i Unii Europejskiej w świetle kryzysu demograficznego, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2012, nr 24.
Ginter J., Językowy obraz starości i starzenia się w reklamie telewizyjnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2013.
Ginter J., Kim jest stary człowiek we współczesnej reklamie telewizyjnej? Rekonesans na przykładach z lat 2007–2009, w: Zadania współczesnej humanistyki: człowiek i nauka (red.) J. Bartoszewski, J. Lisiecka, J. Swędrak, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, Sieradz 2014, s. 197–208.
Golinowska S., Srebrna gospodarka – element strategii rozwoju regionalnego, „Małopolskie Studia Regionalne” 2014, nr 31–32, 2–3, s. 17–29.
Golinowska S., Srebrna gospodarka i miejsce w niej sektora zdrowotnego. Koncepcja i regionalne przykłady zastosowania, „Zdrowie Publiczne i Zarządzanie” 2011, t. IX, nr 1, s. 76–85.
Gomez M.I., Współpraca na rzecz dłuższego i zdrowszego życia, „Małopolskie Studia Regionalne” 2014, nr 31–32, 2–3, s. 55–59.
Gospodarka senioralna w Polsce – stan i metody pomiaru. Raport metodologiczny końcowy, CBiES, GUS, Warszawa 2018.
Growing the European Silver Economy, European Commission, Background Paper, 23.02.2015; https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/growing-silver-economy-background-paper [dostęp: 16.01.2023].
Harańczyk M, Telemedycyna. Opieka i zdrowie na odległość, „Małopolskie Studia Regionalne” 2014, nr 31–32, 2–3, s. 49–53.
Jóźwiak J., Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce, w: Rynek pracy wobec przemian demograficznych, (red.) M. Kiełkowska, Instytut Obywatelski, Warszawa 2013, s. 16–23.
Jurek Ł., Ekonomia starzejącego się społeczeństwa, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012.
Kubiak M., Polityka społeczna wobec ludzi starych na tle współczesnych przemian społeczno-gospodarczych, Instytut Politologii Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2016.
Ludność w wieku 60+. Struktura demograficzna i zdrowie, notatka informacyjna przygotowana na posiedzenie Sejmowej Komisji Polityki Senioralnej dotyczące Informacji Ministra Zdrowia na temat wpływu zmian demograficznych i starzenia się społeczeństwa na organizację systemu ochrony zdrowia i Narodowy Program Zdrowia (19.02.2016), http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-w-wieku-60-struktura-demograficzna-i-zdrowie,24,1.html [dostęp: 15.01.2023].
Mazurkiewicz P., Czas na klientów 60+, „Rzeczpospolita” 13.08.2010, http://archiwum.rp.pl/artykul/970263-Czas-na-klientow-60+.html [dostęp: 16.01.2023].
Memorandum of Understanding Bonn Declaration for the Silver Economy – Silver Economy as an opportunity for quality of life, economic growth and competetiveness in Europe, 2005, http://www.silvereconomy-europe.org/events/2005/documents/Bonn_Declaration.pdf, [dostęp: 16.01.2023].
Nahal S., Ma B., The Silver Dollar – Longevity Revolution Primer, Bank of America Merrill Lynch, 6.06.2014; https://ec.europa.eu/research/innovation-union/pdf/active-healthy-ageing/merrill.pdf [dostęp: 16.01.2023].
Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2021 Raport z wstępnych wyników, GUS, Warszawa 2022.
Niesamodzielni: kto się nimi zaopiekuje kto za to zapłaci? http://www.instytutobywatelski.pl/wp-content/uploads/2010/09/niesamodzielni_raport.pdf, Instytut Obywatelski, Warszawa 2010 [dostęp: 18.01.2015].
Opportunities and challenges of demographic change in Europe, Employment, Social Policy, Health and Consumer Affairs, Council of the European Union 6226/07 (Presse 23), Council of European Union, Brussels 22.02.2007, https://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/lsa/92911.pdf. [dostęp: 18.01.2023].
Osiński W., Gerokinezjologia. Nauka i praktyka aktywności fizycznej w wieku starszym, Warszawa, 2013.
Ośrodki opieki w świadomości Polaków – opinie i wyzwania MEDI-system, Warszawa 2015.
Ostruszka L., Niemcy eksportują babcie do Polski, „Puls Biznesu” (19.09.2013) [za: https://biznes.interia.pl/gospodarka/news-niemcy-eksportuja-babcie-do-polski,nId,3896658 [dostęp: 15.01.2023].
Overview of the European strategy in ICT for Ageing Well, European Commission, Brussels 2009, http://old.50plus.gr/images/content/Ageing%20Well%20Overview%20Sept09.pdf[dostęp: 18.01.2023].
Perek-Białas J., Starzenie się ludności – wyzwanie dla podmiotów ekonomii społecznej? „Ekonomia Społeczna” 2013, nr (7) 2, p. 70–81.
Policy paper dla ochrony zdrowia na lata 2014–2020. Krajowe ramy strategiczne, Warszawa 2014.
Prognoza kosztów świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia w kontekście zmian demograficznych w Polsce, Warszawa 2015, http://www.nfz.gov.pl/gfx/nfz/userfiles/_public/o_nfz/publikacje/prognoza_kosztow_swiadczen_opieki_zdrowotnej_finansowanych_przez_nfz.pdf [dostęp: 20.01.2023].
Prognoza ludności na lata 2014–2050, GUS, Warszawa 2014.
Pustelnik A.H., Rynek ubezpieczeń wobec problemu wieku podeszłego, w: Zdrowe starzenie się: Biała Księga, (red.) B. Samoliński, F. Raciborski, Warszawa 2013, s. 40–44.
Radvansky M., Palenik V., Silver economy as possible export direction at ageing Europe – case of Slovakia, Slovak Research and Development Agency, Bratislava 2010.
Richert-Kaźmierska A., Teleopieka domowa w systemie opieki nad osobami starszymi – doświadczenia gmin województwa pomorskiego, Studia BAS 2017, nr 2 (50), s. 169–189.
Richert-Kaźmierska A., Ziółkowski A., Kompetencje pracowników w różnym wieku w opinii menedżerów, w: Zarządzanie wiekiem w przedsiębiorstwach MSP – wybrane zagadnienia, (red.) A. Richert-Kaźmierska, K. Stankiewicz, Politechnika Gdańska, Gdańsk 2014, s. 53–65.
Rocznik Demograficzny 2015, GUS, Warszawa 2015.
Rudnicka M., Surdej A., Gospodarka senioralna. Nowy sektor gospodarki narodowej w Polsce, Centrum im. Adama Smitha, Warszawa 2013.
Rytlewska G., Kłopocka A., Wpływ czynników demograficznych na poziom i strukturę oszczędności gospodarstw domowych w Polsce, „Bank i Kredyt” 2010, 41(1), s. 57–80.
Świadczenie pomocy osobom starszym przez gminy i powiaty. Informacja o wynikach kontroli, Najwyższa Izba Kontroli KPS.410.002.00.2015, nr ewid. 208/2015/P/15/044/KPS, Warszawa 2015.
Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się w świetle prognozy na lata 2014–2050, GUS, Warszawa 2014.
Sytuacja osób starszych w Polsce w 2020 roku, GUS, Warszawa, Białystok 2021.
Szukalski P., Trzy kolory: srebrny. Co to takiego silver economy?, „Polityka Społeczna” 2012, nr 5–6, s. 6–10.
The 2015 Ageing Report. Economic and Budgetary projections for the 28 EU Member States 2013–2060, “European Economy” 2015, nr 3.
The Silver Economy – Final report, European Commission, Luxemburg 2018, https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/a9efa929-3ec7-11e8-b5fe-01aa75ed71a1 [dostęp: 7.02.2023].
Wójtowicz M., Silver economy , „Ogólnopolski Przegląd Medyczny” 2014, nr 2, p. 74.
Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014–2020, Załącznik do uchwały nr 238 Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2013 r. (poz. 118) w sprawie przyjęcia dokumentu Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014–2020, M.P. z dnia 4.02.2014 r. poz. 118, http://www.mpips.gov.pl/seniorzyktywne-starzenie/zalozenia-dlugofalowej-polityki-senioralnej-w-polsce-na-lata-2014-2020.
Zięba-Kołodziej B., Demograficzne i socjokulturowe uwarunkowania aktywności turystycznej i rekreacyjnej seniorów w: Instytucjonalne i pozainstytucjonalne formy wsparcia osób starszych „Polsko-Czesko-Słowackie Studia z Zakresu Andragogiki i Gerontologii Społecznej” 2014, t. IV, (ed.) M. Szyszka, P. Dancák, A. Wąsiński, J. Daszykowska, Katolicki Uniwersytet Lubeski Jana Pawła II Wydział Zamiejscowy Prawa i Nauk o Społeczeństwie w Stalowej Woli, Stalowa Wola-Bratysława, s. 71–86.
Zimnoch, K., Starzenie się i srebrna gospodarka w uwarunkowaniach rozwojowych Podlasia, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2013, nr 4 (64), s. 25–36.
